در زمان جنگ تحمیلی و پس از اِتمام آن، با توجه خاصی که در سینمای ایران به این اتفاق تاریخی بود، یک دگرگونی ویژه در بدنه سینمای ملی و حماسی صورت پذیرفت. در واقع این حادثه تاریخی باعث شکل گیری یک ژانر سینمایی در ایران شد. ژانر یا شاخه‌ای که آثار متعددی در آن ساخته شدند و فیلمسازان بزرگی در آن حوزه فعالیت کردند. به طور کلی این ژانر سینمایی و ملی یادگاری از آثار ماندگار سینمای ایران را شکل داده است.

با نگاهی سطحی به جنگ تحمیلیِ هشت ساله و دفاع مقدسِ حاصل از آن می‌توان از مناظر مختلف به حماسه‌های کوچک و بزرگ این حادثه مهم تاریخ معاصر کشور یک نگاه سینمایی و دراماتیک داشت. فیلم‌های دفاع مقدس آثاری هستند که تماشاگران پرشماری با هر عقیده و باوری به تماشای آنها نشسته‌اند و با این آثار همذات پنداری کرده‌اند.

دهه شصت دوره طلایی سینمای دفاع مقدس: دهه شصت سینمای ایران یک دهه منحصر به فرد در ژانر دفاع مقدس است. در این دهه ساخت فیلم‌های جنگی بسیار متداول بود. دهه‌ای که بیشترین فیلم‌های حماسی و اکشن جنگی در آن دوره با کمترین امکانات ساخته می‌شدند. فیلم‌های این دهه با همان مضمون همیشگی جنگ ایران و عراق شکل می‌گرفتند آن‌هم با خط داستان‌های متفاوت.

دهه هفتاد، یادگار دوران خوش درام‌های دفاع مقدس: در دهه هفتاد، دوران پسا‌جنگ بیش از روایت خط مقدم و جبهه‌ها مورد توجه قرار گرفت و فیلم‌ها عموما به توصیف و تحلیل فضای جامعه در دوران پساجنگ می‌پرداختند. ضمن اینکه داغ شدن بازار تماشای فیلم‌های آمریکایی باعث شد تا کیفیت خوب اکشن و جنگی آثار هالیوودی، فیلم‌های جنگی ایرانی را که با امکانات محدود ساخته می‌شدند، از دور رقابت خارج کند.

«جنگ نفتکش‌ها» و «بر بال فرشتگان» و نیز فیلم موفق «از کرخه تا راین» و لیلی با من است از جمله فیلم‌های متفاوت در این دهه به شمار می‌رفتند. ملودرام احساساتی «بوی پیراهن یوسف» و «آژانس شیشه ای» نیز از آثار ماندگار این دهه هستند.

دهه هشتاد، برتری حاشیه‌ها بر متن سینمای دفاع مقدس: دهه هشتاد یکی از کم رونق‌ترین دهه‌ها در ساخت فیلم‌های جنگی بود و آثار سینمای جنگ در دهه هشتاد نتوانست همانند دوره‌های پیشین مورد توجه قرار بگیرد. در واقع در دهه هشتاد فیلم‌های جنگی افت قابل توجهی کردند.

دهه نود؛ ورود فیلمسازان جوان باتجربه سینمای دفاع مقدس: با نگاهی کلی به همین چند سال گذشته، می‌توان متوجه شد که فیلم‌های مهم این دهه سینمای دفاع مقدس خلاصه می‌شود به چند اثر که هم به لحاظ ساختار و هم نوع موضوعی که انتخاب شده، متفاوت با فیلم‌های جنگی سال‌های پیش است.

البته در دهه نود با تغییر سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و در پی جلب نظر تماشاگران عامه به سینمای دفاع مقدس و وقایع‌نگاری دوران جنگ تحمیلی، کیفیت فیلم‌ها و صحنه‌های جنگی آنان خصوصاً، پیشرفت‌های فنی قابل توجهی کرد.

حالا ما در این لیست قصد داریم ده فیلم حماسی سینمای دفاع مقدس را از چهار دهه سابقه این ژانر که لازم است دوباره تماشا شوند را مرور کنیم. فیلم‌های اکشن و جنگی که روایت دراماتیک خاکریزها و نبردهای رو در رو با دشمن بعثی را به تصویر کشیده‌اند.

عقاب‌ها محصول سال ۱۳۶۳

عقاب‌ها، نوشته محمدرضا یوسفی و ساخته ساموئل خاچیکیان، شاید نقطه شروعی برای فیلم‌هایی بود که با ساختار خوب روانه پرده سینما شد. خاچیکیان در عقاب‌ها با ترکیب حوادث هیجان انگیز و صحنه‌های پر تحرک با صحنه‌های آرام و رقیق خانوادگی، اولین فیلم از این نوع را ارائه داد که در زمان خود بسیار هم موفق بود.

“عقاب‌ها” با توجه به آمار تقریبی ۸ تا ۹ میلیون تماشاگری که در زمان اکران خود در دهه ۶۰ داشته، اگر امروز به اکران در می‌آمد با توجه به میانگین قیمت فعلی بلیت سینما، بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان فروش می‌کرد. در نتیجه این اثر به روایتی پرمخاطب‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران نیز محسوب می‌شود.

پرواز در شب محصول سال ۱۳۶۵

پرواز در شب سومین فیلم سینمایی رسول ملاقلی‌پور است که در سال 1365 ساخته شد و توانست جوایز فراوانی را در جشنواره فیلم فجر کسب کند. «پرواز در شب» که رسول ملاقلی پور آن را بعد از «بلمی به سوی ساحل» ساخته بود، بهترین فیلم جنگی سال ۶۵ و همین طور یکی از بهترین فیلم‌های جنگی سینمای ایران شد.

این اثر از منظر فنی و جلوه‌های بصری و میدانی کاری شایسته در سینمای ایران محسوب می‌شود. «پرواز در شب» ملاقلی‌پور روایتگر یک گردان نیروهای ایرانی در محاصره دشمن است که ارتباطشان با قرارگاه مرکزی قطع شده و چهار نفر از نیروها برای رساندن درخواست کمک به قرارگاه انتخاب می‌شوند که در این میان ماجراهایی برای آنها رخ می‌دهد.

افق محصول سال ۱۳۶۷

افق چهارمین اثر سینمایی رسول ملاقلی پور است. فیلم سینمایی «افق» در آخرین سال جنگ، یعنی سال ۱۳۶۷ ساخته شد و موفقیتش تا آنجا بود که در زمان اکران به دومین فیلم پرفروش سال تبدیل شد. سوژه فیلم افق در زمان خودش بسیار بکر و دست نخورده بود. فیلم «افق» درباره غواصانی است که قرار است طی عملیاتی اسکله «راداری» الامیه عراق را منهدم کنند که همین عملیات بهانه‌ای است تا ملاقلی پور بر خلاف آثار پیشینش از زوایای جدیدی به جنگ بنگرد.

ملاقلی پور در این فیلم از رئالیسم فاصله گرفته و به جنگ نگاهی سورئالیستی دارد، گواه این ادعا صحنه‌های رویا گونه‌ای است که در فیلم یا در دنیای ذهنی آدمهای فیلم تکرار می‌شود. البته این اثر توسط منتقدان جدی گرفته نشد و عنوانِ فیلم تقلیدی از هالیوود بر آن نشست. اما واقعیت این است که «افق» فیلم خوش ساختی است و در بحبوحه جنگ و با آن امکانات محدود، اثری درخور و استاندارد از آب درآمده است.

دیده‌بان محصول سال ۱۳۶۸

دیده بان دومین اثر بلند ابراهم حاتمی کیا و سکوی پرتابی برای شخص او در سینمای ایران محسوب می‌شود. دیده بان فیلمی واقع گرایانه و داستان گوست که با بهره گیری از تصویر و موسیقی درست، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های دفاع مقدسی به حساب می‌آید. تلاش موفق حاتمی کیا برای هم‌نشینی معنا و داستان از مهم‌ترین دلایل ماندگاری فیلم دیده‌بان در سینمای ایران بوده است.

دیده‌بان داستانی شبه‌مستند و ساختاری اپیزودیک دارد. مسعود فراستی پیرامون این فیلم گفته: «دیده‌بان را دوست دارم به خاطر صفا، سادگی و مهربانی‌اش و سپیدی نگاه بی‌تکلفش، و این مهم با شخصیت سازنده‌اش همانندی و همخوانی دارد.» داستان فیلم در مورد عارفی است که برای پیوستن به خط کمین و دیده‌بانی باید از مسیری عبور کند که زیر آتش شدید دشمن عراقی قرار دارد.

دوئل محصول سال ۱۳۸۲

دوئل به کارگردانی احمدرضا درویش یکی از آثار موفق و پر حاشیه سینمای دفاع مقدس است. فیلمی که در دوران ساخت خود سروصدای فراوانی کرد و یکی از پرخرج‌ترین فیلم‌های سینمایی در ژانر دفاع مقدس بود. دوئل به لحاظ ساخت و استانداردهای اجرایی و بصری هنوز هم جز مهم‌ترین‌ها و بهترین فیلم‌های جنگی ایران است. سی دقیقه ابتدایی فیلم فوق‌العاده است و تماشاگر درگیر و آغشته به فضای دهشناکی می‌شود که فیلمساز از خرمشهر زیر آتش تصویر می‌کند؛

اما مثل همه فیلم‌های احمدرضا درویش، «دوئل» هم فیلمی دوپاره است که در نیمه دومش از زمان حال سر در می‌آورد. جالبست بدانید این اثر نخستین فیلم سینمایی ایران است که با صدای دالبی دیجیتال ضبط شده‌است. دوئل یکی از گران‌ترین فیلم‌های مستقل در تاریخ سینمای ایران است. این فیلم همچنین موفق به دریافت ۸ سیمرغ بلورین از بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر شد.

روز سوم محصول سال ۱۳۸۵

روز سوم ششمین فیلم سینمایی محمدحسین لطیفی در مقام کارگردان و محصول سال ۱۳۸۵ است. این فیلم بر اساس کار مستندی از حمید زرگرنژاد به همین نام تولید شد. روز سوم محمدحسین لطیفی از جمله آثار سینمای دفاع مقدس است که در زمان خود با استقبال بسیار خوبی از جانب تماشاگران روبه‌رو شد. فیلم داستان عاشقانه‌ای که در میان بمب و رگبار، در مرکز خرمشهر خونین قرار دارد را روایت می‌کند. این فیلم، روایت آخرین روزهای مقاومت در بخش غربی خرمشهر در سال ۱۳۵۹ است.

سمیره و رضا، خواهر و برادری که همراه سایر مردم در حال مقاومت هستند در حلقه محاصره دشمن قرار می‌گیرند و در نتیجه سمیره که پاهایش شکسته است و نمی‌تواند فرار کند در خانه باقی می‌ماند، رضا تصمیم می‌گیرد سمیره را در حیاط خانه در یک موقعیت نسبتاً خوب با کمی غذا خاک کند تا شبانه بیاید و وی را فراری دهد. این فیلم در جشنواره فیلم فجر موفق به کسب جوایز متعددی از جمله سیمرغ بلورین بهترین فیلم شد. کارگردانی درست لطیفی و بازی حامد بهداد نیز یکی از نقاط قوت این اثر ماندگار جنگی است.

اخراجی‌ها محصول سال ۱۳۸۵

اخراجی‌ها فیلمی به کارگردانی و نویسندگی مسعود ده‌نمکی محصول سال ۱۳۸۵ است. این اثر به واسطه روایت جالب و کوچه بازاری که در خود داشت، به فیلم بسیار محبوب و پرطرفداری بین عموم سینما دوستان تبدیل شد. اخراجی‌ها پس از دو مستند فقر و فحشا و کدام استقلال؟! کدام پیروزی؟! نخستین فیلم داستانی ده‌نمکی است. این فیلم همچنین پر فروش‌ترین فیلم در سال ۱۳۸۶ شد.

هرچند ساخت یک کمدی درباره دفاع مقدس پیش‌تر با «لیلی با من است» اتفاق افتاده بود اما فیلم ده‌نمکی تصویر متفاوتی از رزمندگان در جبهه نمایش می‌دهد. البته این کار با قهرمان سازی به سبک سینمای دفاع مقدس و تلفیق آن با کمدی تند و تیز، بدون تردید یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ سینمای دفاع مقدس را شکل می‌دهد. اخراجی‌ها به واسطه فروش نجومی اش تبدیل به اولین اثر دنباله‌دار سینمای ایران نیز گشت.

“چ” محصول سال ۱۳۹۲

فیلم “چ” در واقع بازگشت حاتمی کیا به عرصه سینمای دفاع مقدس به حساب می‌آید. «چ» از یکی از مبارزان چریک ­مسلک ماندگار تاریخ معاصر یعنی شهید مصطفی چمران، تصویر متفاوتی به­ نمایش می­‌گذارد. چمرانی که در سرتاسر فیلم و در دل جنگ مهیبی که خاکریزش بیمارستان و مناطق مسکونی پاوه کردستان می­‌شود؛ کت و شلوار به تن دارد. «چ» به­ دلیل تصویر دموکرات ­مابانه­ و متفاوتی که از چمران نشان می‌­دهد، خاص است.

فیلم چ دارای ۵۲۰ پلان است و در مقایسه با فیلم‌های دیگر ژانر دفاع مقدس، دارای جلوه‌های ویژه و صحنه آرایی‌های نظامی کم‌نظیری است. فیلمبرداری این فیلم ۵ ماه، صداگذاری ۶ ماه و مونتاژ ۴ ماه و همگی به صورت بی‌وقفه انجام شد. همچنین عملیات خلاقه ویژوال افکت ۱۶ ماه به صورت هم‌زمان با دیگر کارهای فیلمسازی به طول انجامید. همه اینها از “چ” یک اثر ماندگار در سینمای دفاع مقدس ساخته است.

ایستاده در غبار محصول سال ۱۳۹۴

ایستاده در غبار فیلمی به کارگردانی و نویسندگی محمدحسین مهدویان و تهیه‌کنندگی حبیب‌الله والی‌نژاد محصول سال ۱۳۹۴ سازمان هنری رسانه‌ای اوج است. «ایستاده در غبار» به عنوان اولین فیلم سینمایی محمدحسین مهدویان را می‌توان یکی از متفاوت‌ترین آثار در این لیست دانست. فیلم خاص و متفاوت مهدویان که روایتگر رشادت‌ها و رزمندگی‌های حاج احمد متوسلیان است.

این فیلم ساختاری متفاوت دارد و در آن به واقعی بودن تصاویر توجه بسیاری شده و صداهایی که مخاطب در فیلم می‌شنود مستند و ضبط شده هستند. این فیلم که در سی‌وچهارمین جشنواره فیلم فجر بسیار مورد توجه قرار گرفت توانست جوایز اصلی این دوره از جشنواره از از آن خود کند و به عنوان بهترین فیلم سی‌وچهارمین جشنواره فیلم فجر انتخاب شود.

تنگه ابوقریب محصول سال ۱۳۹۷

هفتمین اثر سینمایی بهرام توکلی با عنوان «تنگه ابوقریب» اولین اثر سینمایی او در حوزه سینما دفاع مقدس است که اثر متفاوتی در کارنامه این کارگردان تحسین شده به حساب می‌آید. باوجود این که تجربه نشان داده فیلم­‌های موقعیت محور که داستان هیجان ­انگیز و محکمی برای روایت ندارند، چندان در جلب نظر تماشاگران عام سینمای ایران موفق نیستند، «تنگه ابوقریب» بدون داستان یا هر عنصر هیجان­ انگیز دیگری، با کیفیت بصری چشم ­نواز و البته کاراکترهایی خاطره ‌انگیز محبوب تماشاگران می‌شود.

خصوصا نسل جوان­‌تری که جنگ را به چشم ندیده و تنها از آن شنیده است. «تنگه ابوقریب» در حال و هوای جنگ پرسه می‌زند. دوربین سیال فیلم از خاک‌ریزی به خاک‌ریز دیگر می‌رود. از انتظار خوش مرخصی و دیدن خانواده به جنگ‌زدگانی که خانه‌هایشان را ترک گفته‌اند می‌رسد و از خاک به خون و از خون به خاک می‌رسد. «تنگه ابوقریب» در سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر توانست توجهات بسیاری را به خود جلب کند و در نهایت موفق به کسب جایزه بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و… شد.